مغربي يورپ ۾ 18 صديءَ جو ابتدائي دور، جنهن ۾ ڪيترن فيلسوفن ليکڪن ۽ سائنسدانن، جديد سائنس جي اوسر ۽ مذهبي ڏاڍ خلاف ٿيندڙ جدوجهد جي اثر هيٺ، مذهب ۽ روايت کان عقل ۽ سائنس کي وڌيڪ اهم ڳڻايو. ان سوچ سان واڳيل مفڪرن جي خيال هو ته انساني زندگيءَ ۾ ڪارائتي تبديلي صرف ان وقت اچي سگهي ٿي، جڏهن دنيا جي ڪاروهنوار ۾ انڌي اعتقاد بدران شعور ۽ فهم جو استعمال ڪيو وڃي. هيءَ سوچ سماج جي مُختلف معاملن ۽ پهلوئن کي مذهبي، روايتي ۽ اعتقادي طريقي سان پرکڻ جي سخت خلاف هئي. اسيينوزا، امينوئيل ڪانٽ، جرمي بينٿم، جان لاڪ، روسو، والٽيئر ۽ ڊيوڊ هيوم وغيره ان سوچ جا وڏا پرچارڪ هئا. اِن سوچ جي نتيجي ۾ دُنيا ۾ فڪري، سياسي ۽ فني انقلاب آيا ۽ هر قسم جي ٻانهپ خلاف جدوجهدو شروع ٿي. ڪن عالمن جو خيال آهي ته روشن خياليءَ جي ابتدا يورپ ۾ ڪليسا جي هڪ هزار سالن کان رياستي معاملن ۾ برتريءَ جي خاتمي سان ٿي. پندرهين صدي عيسويءَ جي پڇاڙيءَ ۽ سورهين صدي عيسويءَ جي مُنڍ ۾ مارٽن لوٿر(1546-1483) جي پروٽيسٽنٽ تحريڪ جي شروعات، ڇپائيءَ جي مشين جي ايجاد ۽ ’جديد ويسٽفليائي رياستي سرشتي‘ (1648ع) سان جيڪو فڪر جي دُنيا ۾ انقلاب آيو ، تنهن صنعتي، سياسي ۽ معاشي انقلابن جا در کولي ڇڏيا. فرانس جي فيلسوف رين ڊيڪارت جي ’شَڪ پسنديءَ‘ واري نظريي سان هڪ طرف علم ۽ دليل جو دور شروع ٿيو، ته ٻئي طرف سائنسي ايجادن جي دري کُلي پئي، جنهن دُنيا لاءِ صنعتي انقلاب کان وٺي برطانيائي ۽ فرانسيسي انقلاب جهڙا عظيم الشان تُحفا فراهم ڪيا. ڏاهن جو چوڻ آهي ته فرانسيسي انقلاب دنيا اندر بعد ۾ آيل ۽ ايندڙ سڀني انقلابن جو نقيب ۽ روشن خياليءَ جي تحريڪ جو معراج آهي. روشن خياليءَ يا جاڳرتا واري اِن سوچ رياستي اقتدار ۾ عوام جي راءِ کي اهم ترين ڄاڻائڻ سان گڏ، سماج ۾ آجپي، سهپ، رواداري، برابري ، انصاف ۽ ترقيءَ جي جاکوڙ لاءِ احترام پيدا ڪندي ۽ دُنيا مان ڏاڍ، ٻانهپ، جبر، ناانصافي ۽ هڪ هٽيءَ جي خاتمي ۾ مدد ڪندي.. عالمي لاڳاپن ۾ 1648ع کان شروع ٿيل جديد رياستي سرشتي ذريعي، نه رڳو مُلڪن جون سرحدون واضح ٿيون، پر اقتدار اعليٰ تي قومن جي اختيار جي تسليمي پڻ عمل ۾ آئي. جنهن اڳتي هلي مُختلف حُڪومتي سرشتن ۽ سياسي نظامن کي جنم ڏنو. انساني تاريخ ۾ جيڪا آزادي ۽ هڪ- ڪَرائي اڄ اسان کي نصيب آهي، اُن جون پاڙون دُنيا ۾ گهڻن رُخن ۾ شروع ٿيل جاڳرتا ۽ روشن خياليءَ واري دور ۾ لڳل آهي