روشن خيالي

مغربي يورپ ۾ 18 صديءَ جو هڪ علمي ۽ فڪري دور، جنهن ۾ ڪيترن ئي ليکڪن ۽ سائنسدانن، جديد سائنس جي اوسر ۽ مذهبي ڏاڍ خلاف جدوجهد جي اثر هيٺ، ان سوچ جو پرچار ڪيو، ته مذهب ۽ روايت کان عقل ۽ سائنس وڌيڪ اهم آهن. ان سوچ جي مفڪرن جو خيال هو، ته انساني زندگيءَ ۾ ڪارائتي تبديلي صرف ان وقت اچي سگهي ٿي، جڏهن انڌي اعتقاد بدران شعور ۽ فهم جو استعمال ڪيو ويندو. هيءَ سوچ سماج جي مُختلف معاملن ۽ پهلوئن کي مذهبي، روايتي ۽ اعتقادي طريقي سان پرکڻ جي سخت خلاف هئي. اسپينوزا، امينوئيل ڪانٽ، جرمي بينٿم، جان لاڪ، روسو، والٽيئر، ڊيوڊ هيوم وغيره ان سوچ جا وڏا پرچارڪ هئا. اِن سوچ جي نتيجي ۾ دُنيا ۾ صنعتي ۽ سياسي انقلاب آيا ۽ هر قسم جي ٻانهپ خلاف جدوجهدون شروع ٿيون. ڪن عالمن جو خيال آهي، ته روشن خياليءَ جي ابتدا يورپ ۾ ڪليسا جي هڪ هزار سالن کان رياستي معاملن ۾ برتريءَ جي خاتمي سان ٿي. پندرهن صديءَ جي پڇاڙيءَ ۽ سورهين صدي عيسويءَ جي مُنڍ ۾ ’مارٽن لوٿر‘ جي پروٽيسٽنٽ تحريڪ جي شروعات ۾ ڇپائيءَ جي مشين جي ايجاد ۽ جديد وسيٽفليائي (Westphelian)رياستي سرشتي سان فڪر جي دُنيا ۾ جيڪو انقلاب آيو ، تنهن صنعتي، سياسي ۽ معاشي انقلابن جا در کولي ڇڏيا. فرانس جي ’رين ڊيڪارٽ‘ جي شڪ پسنديءَ واري نظريي سان هڪ طرف علم ۽ دليل جو دور شروع ٿيو ته ٻئي طرف سائنسي ايجادن جي دري کُلي پئي، جنهن دُنيا لاءِ صنعتي انقلاب کان وٺي برطانيائي فرانسيسي انقلاب جهڙا عظيم الشان تُحفا فراهم ڪيا. ڏاهن جو چوڻ آهي ته فرانسيسي انقلاب ان کان پوءِ ۽ ايندڙ سڀني انقلابن جو نقيب ۽ روشن خياليءَ جي تحريڪ جو معراج آهي. روشن خياليءَ يا جاڳرتا واري هن سوچ رياستي اقتدار ۾ عوام جي راءِ کي اهم ترين ڄاڻائڻ سان گڏ، سماج ۾ آجپي، سهپ، رواداري، مساوات، انصاف۽ ترقيءَ جي جاکوڙن لاءِ احترام پيدا ڪيو ۽ دُنيا مان ڏاڍ، ٻانهپ، جبر، ناانصافي ۽ هڪ هٽيءَ جي خاتمي ۾ مدد ڪئي. عالمي لاڳاپن ۾ چئن صدين کان شروع ٿيل جديد رياستي سرشتي ذريعي نه رڳو مُلڪن جون سرحدون واضح ٿيون، پر اقتدار اعليٰ تي قومن جي تسليمي پڻ عمل ۾ آئي. جنهن اڳتي هلي مُختلف حُڪومتي سرشتن ۽ سياسي نظامن کي جنم ڏنو. انساني تاريخ ۾ جيڪا آزادي ۽ هڪجهڙائي اڄ اسان کي نصيب آهي، اُن جو پاڙون دُنيا ۾ گهڻ رُخي جاڳرتا ۽ روشن خياليءَ واري دور جو نتيجو آهي.